Bất cứ loại hình nghệ thuật nào cũng có năm chức năng cơ bản: chức năng giáo dục tình cảm xã hội, chức năng nhận thức, chức năng thẩm mỹ, chức năng thông tin giao tiếp, chức năng giải trí. Riêng với âm nhạc nói chung và ca khúc nói riêng, chức năng xã hội của nó mạnh mẽ nhất, lan tỏa nhất, những ca khúc cộng đồng có thể lôi kéo hàng trăm, hàng nghìn người cùng hưởng ứng, những nhạc phẩm hay có sức sống vượt thời gian và không gian. Chức năng này chúng ta có thể thấy rõ nhất qua các ca khúc trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ. Có thể nói chính những ca khúc hào hùng ấy đã thổi bùng ngọn lửa, khí thế cách mạng góp phần vào chiến thắng của dân tộc. Nếu biết phát huy vai trò tích cực của chức năng này trong công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ đất nước thời kỳ hội nhập để lan tỏa tinh thần yêu nước, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thì sẽ tạo được tác động rất tốt và hiệu quả.

Trong khuôn khổ bài tham luận này tôi chỉ xin đề cập đến vai trò tích cực của các ca khúc trong việc giữ gìn bản săc văn hóa dân tộc, nhất là truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam và các giải pháp phát huy mà thôi.

1. Một số trào lưu ca nhạc thành phố Hồ Chí Minh thời hội nhập

Trong bối cảnh hội nhập, toàn cầu hóa cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường thì văn hóa nghệ thuật nói chung và âm nhạc thành phố Hồ Chí Minh nói riêng cũng đã bị ảnh hưởng đáng kể, gây một số rối loạn trong sáng tác, biểu diễn và thưởng thức âm nhạc. Nhà lý luận phê bình Nguyễn Thị Minh Châu đã phải thốt lên: “Chính thời bình lại là lúc đời sống âm nhạc gặp nhiều sóng gió hơn cả. Liên tiếp những biến động, bắt đầu từ các cơn sốt “nhạc nhẹ”, nhạc tiền chiến, nhạc hải ngoại, rồi đến sự du nhập liên tiếp các loại nhạc giải trí pop, rock, blues, jazz, R&B, rap, hip hop… Nhạc Việt nương theo âm điệu nhạc Tây, rồi lại Hoa, Nhật, Hàn…”.

Thật vậy, đời sống ca nhạc của thành phố chỉ từ cuối những năm 90 đến nay cũng đã trải qua rất nhiều “trào lưu”. Từ những ca khúc nhạc Hoa lời Việt hoặc nhạc Việt mà âm hưởng nhạc Hoa do việc ảnh hưởng làn sóng phim Hồng Kông, Đài Loan còn rơi rớt lại của những năm 80, tiếp đó là những ca khúc “não tình” với những album mà 90% ca khúc trong đó là nội dung than thở vì tình yêu tan vỡ như album “Nếu như em thật lòng” với các ca khúc nghe tên đã thấy não lòng như: “Giọt nước mắt chia đôi” (Minh Khang), “Cho cạn nỗi đau” (Huy Cường), “Thiên đường hiu quạnh” (Thái Thịnh)…

Sau Tây hóa, Trung hóa rồi đến Hàn hóa, Nhật hóa…, các ca khúc V-pop hiện nay nếu đem ra quốc tế khó mà có sự phân biệt vì nó hoàn toàn không có màu sắc riêng. Không những âm nhạc mà ca từ cũng thường chen vào những câu chữ tiếng nước ngoài như: “You say you come to me nên anh rã rời” (“Ngọt ngào”- Lương Bằng Quang)... Không những chen tiếng Anh, tiếng Hoa mà giờ còn chen cả tiếng Hàn: “Sarang hayo, đó chính là lời yêu anh trao” (“Lời yêu đó” - HKT)... Hoặc có những ca khúc viết hoàn toàn bằng tiếng Việt nhưng tựa bài cũng phải bằng tiếng Anh: “Fell your love”, “Illution” (Hoàng Tôn), “Show me” (Lưu Thiên Hương)... Không những ảnh hưởng trong âm nhạc mà ngay tên tuổi của nhạc sĩ cũng bị “ngoại hóa” với: Only C, Hamlet Trương, Addy Trần, Lyl Night, Tiên Cookie… Không thua kém các nhạc sĩ, các ca sĩ cũng phải cũng phải có tên “pha” Hàn, “pha” Nhật: Noo Phước Thịnh, Akira Phan, Saka Trương Tuyền… mặc dù sinh ra và lớn lên ở Việt Nam 100%.

Khi người thưởng thức dường như đã bảo hòa với thể loại này, các ca sĩ lại quay ra tìm kiếm những ca khúc tiền chiến, rồi những ca khúc sáng tác ở miền nam Việt Nam trước năm 1975. Từ những ca sĩ dòng nhạc thị trường như Đàm Vĩnh Hưng với một chuỗi album nhạc xưa “Dạ khúc cho tình nhân” đến những ca sĩ thuộc trường phái pop, rock như cựu thành viên của MTV; Phan Đinh Tùng với album “Tình khúc vượt thời gian”. Thậm chí cả những giọng ca thuộc loại “sang” như Lệ Quyên, Thụy Vũ của AC&M cũng chuyển sang theo đuổi những ca khúc xưa với album “Khúc tình xưa”, “Tình khúc tháng sáu”… Và gần đây trên các sóng truyền hình lại rộ lên phong trào Boléro, sử dụng lại các ca khúc thuộc dòng nhạc “vàng”, nhạc “sến” trước 1975, khi nguồn ca khúc loại này đã không đủ đáp ứng, các ca sỹ, nhà sản xuất bèn lấy cả các ca khúc thuộc dòng nhạc tiền chiến và thậm chí là “Boléro hóa” cả nhạc mới gây ra phản ứng cho các tác giả và ngay cả với công chúng.

Ngoài ra, ở thời công nghệ cao nên các ca khúc còn được phổ biến bằng cách tác giả, ca sĩ tự đăng trên các trang mạng nên thực trạng âm nhạc thành phố phức tạp hơn nhiều với những ca khúc nghe tên đã thấy giật mình “Yêu không nghỉ phép” (Nguyễn Phúc Thiện), “Hai sim, hai máy, yêu hai người” (Yuki Huy Nam), “Không phải dạng vừa đâu” (Sơn Tùng MTP)… Trào lưu Underground với một bộ phận Rapper viết những bài Rap mang tính kích động bạo lực, cổ súy cho lối sống hiện sinh, thực dụng, sử dụng các chất gây say, nghiện…

2. Xu hướng sáng tác ca khúc âm hưởng tryền thống

Tuy nhiên trong bối cảnh đó cũng đã có các tác giả đi theo xu hướng khai thác các yếu tố truyền thống của âm nhạc Việt Nam trong các ca khúc để sáng tạo nên các tác phẩm vừa mang tính hiện đại, vừa mang những nét đặc trưng của âm nhạc Việt Nam, không lẫn với các ca khúc nước ngoài.

Có thể kể đến các ca khúc từ những năm đầu tiên ra đời của “Làn sóng xanh” (Đài Tiếng nói Nhân dân TP Hồ Chí Minh năm 1997) như: “Chảy đi sông ơi” (Phó Đức Phương), “Chim sáo ngày xưa” (Nhất Sinh), “Cõng mẹ đi chơi” (Trần Quế Sơn), “Ca dao em và tôi” (An Thuyên)… đã làm cho bộ mặt âm nhạc thành phố mang một màu sắc mới, góp phần đầy lùi nạn nhạc Hoa lời Việt, nhạc Việt âm hưởng Trung Hoa của những năm cuối thế kỷ XX.

Tiếp đó là sự ra đời chương trình “Bài Hát Việt” của Đài Truyền hình Việt Nam với rất nhiều ca khúc được bình chọn mang âm hưởng truyền thống hiện đại của các tác giả trẻ sau này như: “Giấc mơ trưa” (Giáng Son), “Hát ru @”, “Bà tôi” (Nguyễn Vĩnh Tiến), “Về ăn cơm” (Sa Huỳnh), “Ting Ning” (Y Jang Tuyn), “Son” (Đức Nghĩa)… đã tạo ra một hẳn một dòng ca khúc được cả người nghe và giới chuyên môn đánh giá cao (mà truyền thông thường hay gọi bằng cụm từ “dân ca đương đại”).

Ngoài ra, còn những ca khúc không tham gia các giải thưởng trên tuy nhiên, qua tần suất sử dụng trong các cuộc thi ca hát cũng như các chương trình băng đĩa, biểu diễn trong suốt hơn một thập kỷ qua đã chứng minh giá trị nghệ thuật cũng như ứng dụng của mình: “Đá trông chồng”, “Chuồn chuồn ớt” (Lê Minh Sơn), “Nắng có còn xuân” (Đức Trí), “Tình em xứ Quảng” (Trần Ngọc), “Yêu cái mặn mà” (Trần Quế Sơn), “Về quê” (Phó Đức Phương), “Chuyện làm dâu” (Võ Thiện Thanh), “Duyên tình lý ngựa ô” (Trương Quang Tuấn)…

Gần đây trong làng giải trí nổi lên khuôn mặt “triệu view” mới, đang gây sốt ở các bảng xếp hạng cũng như các trang mạng là ca – nhạc sĩ Jack (tên thật Trịnh Trần Phương Tuấn). Với chất giọng lạ, sử dụng nhiều kỹ thuật luyến láy trong các làn điệu dân ca và âm nhạc cổ truyền Việt Nam cũng như kết hợp các yếu tố truyền thống trong âm nhạc (đường nét âm điệu, luyến láy) với các yếu tố hiện đại (tiết tấu, đọc Rap) làm cho các ca khúc của anh có màu sắc rất riêng, thu hút đông đảo người nghe như: “Hồng nhan” (yếu tố dân ca Tây Bắc), “Bạc phận”, “Việt Nam tôi” (dân ca Bắc bộ)…

Qua thực tế làm công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực nghệ thuật tôi nhận thấy các ca khúc thuộc dạng trào lưu như: “não tình”, nhạc Việt âm hưởng nhạc Hoa, Hàn… có tuổi thọ không dài, trong khi đó những ca khúc có đầu tư đúng mức, có chất lượng về nghệ thuật, điển hình như một số ca khúc đoạt giải “Làn sóng xanh” từ những năm đầu tiên vẫn được sử dụng cho đến hôm nay.

Với những giá trị của mình, những ca khúc này đã đáp ứng được cả nhu cầu “ăn khách” trong nền kinh tế thị trường. Tất nhiên, để đáp ứng được nhu cầu này nó không chỉ mang những giá trị về nghệ thuật mà nó còn mang tính đương đại, phản ánh được hơi thở của cuộc sống. Ngoài việc thường thấy nhất là kết hợp các thang âm điệu thức 5 âm Việt Nam và 7 âm phương Tây mà còn có sự kết hợp các yếu tố truyền thống với tiết tấu, nhịp điệu hiện đại (rock, symphonie rock, pop rock, rap hoặc hip hop) tạo nên những ca khúc sôi động, thích hợp với tuổi trẻ: “Về ăn cơm” (Sa Huỳnh), “Cõng mẹ đi chơi”, “Thưa các em miền Nam” (Trần Quê Sơn), “Em muốn sống bên anh trọn đời”, “Ly cà phê Ban Mê” (Nguyễn Cường), “Hồng nhan”, “Bạc phận”, “Việt Nam tôi” (Trịnh Trần Phương Tuấn - Jack)… Kết hợp giữa các hình tượng hiện đại và dân gian tạo sự ví von, tương phản rất thú vị: taxi - tơ nhện, đèn đường - ông trăng, tiếng rao - tiếng ru, đại lộ - đồng rộng, cá vàng - cua đi ngập càng… trong “Hát ru @” của nhạc sĩ Nguyễn Vĩnh Tiến…

Còn tiếp...